Aan alle goeddoeners en -denkers,
In 2022 begeleidde ik 31 organisaties waarbij zeker de helft daarvan “polarisering” op hun lijstje van maatschappelijke risico’s had staan. Aangezien mijn puberkinderen recent de wijde wereld ontdekt hebben had ik voorbije kerstperiode tijd. Tijd om te duiken in polarisering als thema én er een nieuwjaarsbrief over te schrijven... met zelf een uiterst polariserend resultaat.
Liever geen polarisatie
Het dominante denken over polarisering bestaat er uit dat uiterst tegengestelde meningen in een debat uit den boze zijn. De afstand tussen tegengestelde meningen is vandaag gemiddeld ook groter dan vroeger. Extremer. De verklaring voor die extremiteit is de snelle verandering die heeft plaatsgevonden in onze manier van netwerkvorming waardoor we vooral nog in “bubbels” leven van mensen die op ons lijken en gelijke gedachten hebben.
Bubbels
Het netwerk van mijn kinderen wordt primair niet meer bepaald door hun school of de wijk waarin ze leven, wel de Snapchat-groep waartoe ze behoren. En in die Snapchat-groep vinden ze vooral mensen met dezelfde interesses, gender, leeftijd en sociale positie.
Ook mijn leven is een “bubbel”: de bubbel van de Cohousing waarin ik leef, de coöperatie waarin ik werk en de vriendengroep waartoe ik behoor. Allemaal progressieve middenklasse-mensen “op zoek naar zichzelf”. Ik ook hé.
De bubbels doorbreken?
De oplossing voor de polarisering (die we niet willen) bestaat er dan uit die bubbels te doorbreken en veilige plekken te creëren waar de bubbels elkaar kunnen ontmoeten en verbinden. Hoe hard ik dit soort initiatieven ook waardeer, de strateeg in mij wil confronterend eerlijk zijn: het zal je nooit lukken de tegenstellingen in onze huidige maatschappij systemisch te overbruggen op macroniveau zonder zelf te polariseren. Doe je dat niet, dan zorg je hoogstens voor het behouden van de status quo.
Een systemische kijk op polarisatie
Nogal wat systeemdenkers kijken naar de werkelijkheid als een samenhang van actoren, relaties en trends die zich hierbinnen voordoen. Vaak wordt er naar die trends gekeken op een erg deterministische manier, alsof de toekomst altijd een voortzetting is van de trends van vandaag. Ik weiger zo voorspellend te werk te gaan. Niet alleen omdat zo’n kijk alle hoop op een betere toekomst zou wegnemen, maar ook omdat de geschiedenis leert dat verandering snel, onverwacht en abrupt plaatsvindt. En hoe verklaar je dat?
Dialectisch systeemdenken
Als systeemdenker kijk ik daarom naar de tegengestelde actoren, de conflicterende relaties, de trends en hun tegenbewegingen. Dat heet: dialectisch denken. Want uit het botsen van de tegenstellingen ontstaat doorgaans een nieuwe realiteit. Systemisch is conflict dus een belangrijk element om verandering te realiseren. Een toegenomen polarisering is een signaal dat er nieuwe kansen zijn op systemische verandering.
De polarisering trachten af te zwakken kan op microniveau wel tot mooie resultaten leiden, maar op lange termijn is het een uitstel.
Depolarisering zorgt vaak voor afbraak of status quo
De neutrale houding “in het midden” die je nodig hebt om polarisering te beheersen is vaak ook niet wenselijk. Wat gebeurt er als je de polarisering tussen mensen met een uitgesproken racistische ideologie en mensen die opkomen voor hun mensenrecht niet gediscrimineerd te worden tracht te verzachten? Wat gebeurt er als je over de polarisering tussen het groeiende antistakingsgevoel en een vakbond wil bemiddelen? In de feiten zal je er dan mee akkoord moeten gaan een aantal verworven mensenrechten te relativeren. Met als resultaat dat je zo de tegenbeweging tegen die rechten versterkt.
Het trachten te verzachten van elk conflict vergt ook heel wat energie en middelen die je ook zou kunnen gebruiken om in de tegenstellingen te stappen, nieuwe tegenstellingen bloot te leggen en één van de kanten te versterken.
Een stap vooruit of achteruit
Die nieuwe realiteit na een conflict is vaak een stap achteruit: oorlog in Oekraïne, het onderdrukken van vrouwen in Afghanistan, het bouwen van Europese kampen voor mensen op de vlucht, de sterk toegenomen invloed van fascistische complotdenkers in het Westen. Je kan deze nieuwe realiteiten moeilijk toejuichen.
Maar als dialectisch systeemdenker kan je door te focussen op een tegenstelling en op het versterken van één van de polen in die tegenstelling een nieuwe realiteit vormgeven die wel wenselijk is.
Van safe space via brave space naar safe space
Zowat elke mens heeft een basisbehoefte aan veiligheid. Die behoefte aan veiligheid verklaart ook waarom zoveel mensen zich zorgen maken over de toenemende polarisering. Die is best eng. Ook ik lig soms wakker over wat er in de toekomst kan gebeuren. Wat zou het fijn zijn mocht er veel meer safe space zijn zonder conflict.
Gek genoeg moeten we om een hoger niveau van safe space te realiseren “doorheen de onveiligheid” gaan. Van safe space naar brave space: de moed hebben ons uit te spreken waar we voor zijn en wat we niet oké vinden, de moed hebben een tegenstelling te benoemen en om het conflict aan te gaan. We hebben ons dus niet neutraal op te stellen, maar wel ons moedig voor te bereiden op een conflict zodat we maximale kansen realiseren het te winnen.
De ene pool is de andere niet
Als sociaal veranderaar heb je dus positie in te nemen en dat vergt moed. Zelf heb ik 30 jaar geleden gekozen om positie in te nemen voor die mensen die in een meer kwetsbare sociale positie leven, voor die mensen, fauna en flora die zich niet kunnen verdedigen, voor zij die maatschappelijk minder invloed en macht bezitten in een samenleving waar macht ongelijk verdeeld is van bij geboorte.
Zelf kies ik er voor om op te komen voor de heersende mensenrechten en andere verworven basisrechten.
Vanuit die visie is de ene pool dus de andere niet. Wat betekent dat in de polarisering ik mijn mond heb open te doen.
De verdrongen polarisering: sociale klasse
Boter bij de vis. Vandaag zijn de dominante onderwerpen waarrond zich polarisering voordoet vaak factoren verbonden aan de identiteit van mensen: gender, etniciteit, seksualiteit, religie, huidskleur, handicap of gewicht.
De voorbije jaren bouwde ik samen met heel veel organisaties aan een strategie. Daarbij focussen we in eerste instantie altijd op het maatschappelijke probleem, haar oorzaken of gevolgen. Of het nu over biodiversiteit gaat, stedelijk jeugdwerk, mensenhandel, racisme, armoede, veiligheid voor LGBTIQ+ of cultuurbeleving gaat… bijna altijd was één van fundamentele oorzaken van het kernprobleem de extreme inkomensongelijkheid tussen mensen.
Het bestaan van sociale klassen dus. Met aan de ene pool de 2000 miljardairs ter wereld die geboren zijn met meer vermogen dan de bijna 8 miljard anderen samen.
De uitweg uit de identitaire polarisering
We kunnen het ons moeilijk voorstellen, maar de klasse waarbinnen je geboren wordt is meer bepalend voor je leven dan je gender, etniciteit, seksualiteit, religie, huidskleur, handicap of gewicht. Al maak je als vrouwelijke persoon met een handicap van kleur met Keniaanse roots veel meer kans dat je niet behoort tot de klasse van de superrijken. En toch is statistisch de kans op extreme rijkdom voor de witte cisgender man uit Vlaanderen die deze nieuwjaarsbrief schrijft niet zoveel groter.
De uitweg uit de identitaire polarisering is daarom het versterken van de polarisering die aan de basis ligt van de meest fundamentele maatschappelijke uitdagingen van de toekomst: het bestaan van extreme ongelijkheid in vermogen en inkomen. Het bestaan van sociale klasse. Gek genoeg is er rond sociale klasse geen groot polariserend debat vandaag. Laat 2023 daarom het jaar zijn!
Zien - Oordelen - Handelen
'Ok, Koenraad. Maar hoe doe je dat dan?'
Stap 1 Zien
Kijk naar de realiteit en ga op zoek naar die extreme ongelijkheid. Je kijkt er vaak gewoon naast. Waar ik woon (Vinderhoute) is 60% van de oppervlakte bijvoorbeeld in handen van 3 kasteelheren. En als je het niet rondom je ziet: studeer. Maar maak in het werk dat je doet de extreme ongelijkheid ook zichtbaar voor anderen.
Stap 2 Oordelen
Spreek je uit. Wat vind je wel normaal en wat zou niet mogen zijn? Schrijf een nieuwjaarsbrief of deel deze van mij als je akkoord gaat.
Stap 3 Handel
Doe iets. Ga werken voor organisaties die de ongelijkheid bestrijden. Neem ontslag wanneer je werkt voor een bedrijf dat extreme ongelijkheid van vermogen in stand houdt. Word lid of vrijwilliger bij een sociale of ecologische beweging. Doneer. En als je behoort tot die klasse van extreme rijken kan je ook iets doen: geef je bedrijf terug aan de maatschappij zoals ook de eigenaar van Patagonia deed.
Identitaire groep met lage macht vs identitaire groep met nog minder macht
2022 was een jaar vol protest en polarisering:
- (Te) hard werkende boeren kwamen in conflict met de natuurbeweging;
- Vlamingen in energiearmoede schrikken van de toename van vluchtelingen;
- Klimaatactivisten gingen in conflict met cultuurliefhebbers;
- Politiemensen wiens pensioenrechten werden afgebouwd gingen in conflict met Marokkaanse feestvierders die systematisch gediscrimineerd worden op de arbeidsmarkt.
De feestvierders op de superjachten trokken het zich niet aan en gingen gewoon door. De obscene rijkdom van de superrijken nam in de moeilijkste sociale en economische periode van de voorbije 50 jaar gewoon nog meer toe. Dat is niet normaal.
2023 - het jaar van verzet tegen de superrijken?
2023 wordt zonder twijfel een jaar vol polarisering en conflict. Ook ik heb schrik. Soms zou ik het me liever niet allemaal willen aantrekken. Maar de realiteit is dat, als er niks verandert, mijn kinderen niet meer in staat zullen zijn om een huis te huren in de stad, te genieten van betaalbare kwalitatieve gezondheidszorg en te leven binnen een veilig klimaat. En dat ze zouden moeten zorgen voor hun ouwe pa omdat die zijn pensioen onbetaalbaar blijkt te zijn voor de samenleving, dat wil ik hen zeker niet aandoen.
Er zit dan ook niks anders op dan de meest fundamentele tegenstelling in onze samenleving bloot te leggen, ons er tegen te verzetten, daarbij moed te tonen en hoop op verandering te voeden.
Deze nieuwjaarsbrief schrijven over sociale klasse vergde voor mijzelf heel wat moed. Ik loop er het risico mee weggestoken te worden in één of ander hokje. Best eng. Maar…het is me de polarisering waard.
Een strijdbaar en polariserend 2023 toegewenst!
Koenraad
PS: Wil je weten hoe je als organisatie mensen in beweging kan krijgen? Schrijf je dan hier in en herbekijk de gratis online sessie met mijn collega Jef.
